Hầu hết mọi người đếu nhận thấy viết là “một trong những kỹ năng quan trọng nhất đối với một người học“. Song, rất ít người nhận ra rằng viết cũng là chìa khóa để lĩnh hội nội dung, tức: “cơ chế mà qua đó người học học cách kết nối các điểm kiến thức của mình“. Và càng ít người biết rằng đối với việc học, sinh viên, học sinh “phải đánh vật với các chi tiết, vật lộn với các dữ kiện, tái dựng các thông tin thô và những khái niệm được hiểu một cách sơ sài thành ngôn ngữ mà họ có thể truyền tải cho người khác“. Nói cách khác, “nếu muốn học, người học cần phải viết”.

Đây là một đoạn trích trong quyển sách mà “Cẩm nang tư duy viết” – một cuốn sách giúp lý giải tầm quan trọng của khả năng viết lách trong việc phát triển trí tuệ. Mình đã nhận được rất nhiều giá trị từ cuốn sách này. Và rất muốn giới thiệu quyển sách đến tất cả mọi người.

Trong bài viết này, mình mang chia sẻ những điều mình đã học được từ quyển sách “Cẩm nang tư duy Viết”. Tập trung vào 06 ý chính sau:

• Đôi nét về tác giả Richard Paul và Linda Elder
• Đôi nét về quyển sách “Cẩm nang tư duy viết”
• Viết có thực chất là gì? Tại sao cần phải viết có thực chất?
• Việc viết có thực chất giúp phát triển hai quá trình: Học cách học và hiểu mình
• Mối quan hệ giữa việc học, viết có thực chất và hoạt động trí tuệ
• Thực hành tư duy phản biện trong việc viết có thực chất

Những lý thuyết này đã giúp cho mình kiến tạo một tư duy mới về mối liên hệ giữa Viết, Học và Tư duy phản biện. Chúng đã rất hữu ích với mình. Mình hy vọng rằng chúng cũng hữu ích với bạn.

Còn giờ thì, cùng mình bắt đầu nhé!

1. Đôi nét về quyển sách

“Cẩm nang tư duy viết” là tài liệu hướng dẫn cách viết hiệu quả dựa trên nền tảng tư duy phản biện. Sách đưa ra những cách tư duy khi viết nhằm trả lời cho câu hỏi: tại sao cần phải viết, viết như thế nào là đúng đắn,… Đặc biệt hơn, tác giả đưa ra những minh chứng thể hiện tầm quan trọng của việc viết đối với việc phát triển năng lực trí tuệ.

Hay như tác giả có chia sẻ: Việc phát triển năng lực viết, cũng như tất cả năng lực trí tuệ khác, chỉ có thể đạt được khi ta có lý thuyết tốt và luyện tập thường xuyên. Khi hiểu mối quan hệ giữa học và viết, cũng như đều đặn luyện viết bằng cách sử dụng các công cụ tư duy phản biện, người học có thể lĩnh hội nội dung ở tầng sâu hơn, và dần dà sẽ cải thiện được năng lực truyền đạt những ý tưởng quan trọng.

2. Đôi nét về tác giả

Cả hai tác giả của quyển sách này đều là những chuyên gia về Tư duy phản biện.

Tiến sĩ Richard Paul (bên trái) là người lãnh đạo chính của phong trào tư duy phản biện quốc tế, Ông là Giám đốc Nghiên cứu của Trung tâm Tư duy Phản biện, Chủ tịch Hội đồng Quốc gia về sự Ưu việt trong Tư duy Phản biện; là tác giả của hơn 200 bài bảo và 7 quyền sách về tư duy phản biện. Tiến sĩ Paul đã tổ chức hàng trăm hội thảo về tư duy phản biện và tham gia vào loạt phim 8 tập về tư duy phản biện cho chương trình PB5. Những quan điểm của ông về tư duy phản biện đã được thảo luận trên New York Times, Education Week, The Chronicle of Higher Education, American Teacher, Educational Leadership, Newsweek, U.S. News and World Report và Reader’s Digest.

Tiến sĩ Linda Elder (bên phải) là một nhà tâm lý học giáo dục đang dạy tâm lý học và tư duy phản biện ở đại học. Bà là Chủ tịch Quý Tư duy Phản biện (Foundation for Critical Thinking) và là Giám đốc Điều hành của Trung tâm Tư duy Phản biện.Tiến sĩ Elder đặc biệt quan tâm mối quan hệ giữa tư tưởng và cảm xúc, nhận thức và tình cảm. Bà đã phát triển một lý thuyết độc đáo về các giai đoạn phát triển của tư duy phản biện. Bà là đồng tác giả của 4 quyển sách về tư duy phản biện cũng như 25 quyến sách cẩm nang tư duy: Bà còn là một nhà thuyết trình năng động, nhiều kinh nghiệm trong các buổi hội thảo về tư duy phản biện.

3. Bài học

Trước đây, mình chỉ cảm nhận rằng việc viết giúp mình tư duy tốt hơn nhưng chúng không rõ ràng cho đến khi đọc được cuốn sách này. Quyển sách đã giúp mình khai mở rất nhiều về bản chất của viết lách trong việc rèn dũa tư duy.

Cụ thể, trong quyển sách, tác giả chia sẻ về cách chúng ta nên suy nghĩ như thế nào để viết rành mạch và rõ ràng cho người khác có thể hiểu được. Qua đó, ta cũng học được cách học và hiểu mình hơn qua quá trình viết lách.

Trong phần này, mình sẽ chia sẻ lại theo cách hiểu của mình về những chia sẻ của tác giả. Trong đó bao gồm hoạt động viết có thực chất, lý do hoạt động này lại quan trọng và chúng ta có thể áp dụng tư duy phản biện trong việc hoạt động viết có thực chất như thế nào.

3.1. Viết có thực chất là gì? Tại sao chúng ta cần phải viết có thực chất?

3.1.1. Viết có thực chất là gì?

Theo tác giả cuốn sách “Cẩm nang tư duy viết”, việc viết có thể hướng tới nhiều mục đích khác nhau: giải trí, đăng báo, quảng cáo, học tập… Nhưng với ý nghĩa phổ quát nhất, chúng đều hướng đến việc “nói ra những điều đáng nói về những điều đáng nói”.

Viết có thực chất chính là quá trình viết để đạt được mục đích phổ phát nói trên.

Nói cách khác, viết có thực chất chính là cách viết những điều quan trọng về một điều đáng để viết.

3.1.2. Tại sao chúng ta cần viết có thực chất?

Hình dung việc viết có thực chất như một quá trình – ta cần rèn dũa những kiến thức và kỹ năng cần thiết để đạt được mục đích cuối cùng: Viết hiệu quả.

Trong quyển sách “Cẩm nang tư duy viết” tác giả có đề cập đến hai quá trình: Viết theo trường phái ấn tượng (viết không có thực chất) và viết có phản tư (viết có thực chất).

Theo đó, khi viết không có thực chất, người viết dễ đi vào một tâm thế rằng góc nhìn của mình đã đúng và không cần biện minh. Từ đó dễ mắc những lỗi chủ quan thiên kiến. Người viết không quan tâm đến bài viết của mình có dễ đọc, dễ hiểu đối với người khác hay không mà chỉ viết theo tư duy vốn có.

Trong khi đó, người viết có thực chất điều chỉnh bài viết của mình theo mục đích cụ thể. Người viết biết tích hợp những điều mình đã biết với những điều mình vừa học. Và đồng thời, cũng liên tục “ra vào” chính tư duy của mình để thực hành điều chỉnh lại những gì mình đã viết.

Việc viết có thực chất sẽ giúp người viết phản biện quá trình viết lách của mình. Qua đó, học được nhiều hơn từ quá trình viết lách đó. Đặc biệt trong hai khía cạnh: học cách học và hiểu mình.

3.2. Việc viết có thực chất giúp phát triển hai quá trình: Học cách học và hiểu mình

3.2.1. Quá trình học cách học

Theo Lý thuyết kiến tạo (Constructivism) – Jean Piaget để có được kiến thức thực sự, chúng ta cần kiến tạo các mối liên kết giữa những thông tin mới với những kiến thức đã có trong đầu. Viết là một cách hiệu quả để có thể kiến tạo nên những kiến thức đó.

Khi viết để trở thành người viết tốt, thì ngay vào lúc giảng giải cho người khác hiểu qua việc viết ấy, chính ta cũng đang tự học. Thực tế, tự học bằng cách viết là một trong những chiến lược học tập hiệu quả nhất. Khi tiếp thu những ý niệm cốt lõi, những ý niệm bản chất vào đầu óc của mình bằng cách trình bày chúng trên giấy, chúng sẽ trở thành những ý niệm mà ta có thể sử dụng hiệu quả trong cuộc sống.

Trong phần “Viết để học” của quyển sách “Cẩm nang tư duy viết”, tác giả cũng có chia sẻ: “Một người có thể tự học hoàn toàn chỉ bằng cách viết, nếu người đó có những kỹ năng trí tuệ để thông hiểu những văn bản quan trọng, thâm nhập những quan điểm trái chiều, nhập tâm được những ý tưởng đã học, và áp dụng những ý tưởng đó vào cuộc sống của mình.”

Công cụ hữu ích để giúp người viết có thể làm được điều này là thông qua cách viết diễn đạt lại. Điều được nói đến cụ thể hơn ở phần 03 phía dưới đây.

3.2.2. Quá trình hiểu mình

Có lẽ vì những điều chúng ta viết ra dường như là vô thức. Nhưng nếu có cơ hội để nhìn lại, ta sẽ cảm thấy rằng tư duy như vậy dường như không được ổn – chúng thiếu logic, thiếu dẫn chứng, chưa thể khẳng định được,… Đó chính là lý do vì sao ta cần thoát ra khỏi tư duy của mình để nhìn lại. Để từ đó mài dũa tư duy của mình trở nên khách quan và đa chiều hơn.

Trong phần “Viết là bài tập cho tâm trí”, tác giả có chia sẻ rằng: “Khi viết về những ý tưởng của người khác, bạn có thể học được cách thâm nhập vào trí óc họ và trân trọng những góc nhìn mới. Để có thể đi đến chỗ đồng ý với suy nghĩ của người khác, bạn phải khai phá tâm trí của riêng mình, cả điểm mạnh lẫn điểm yếu. Để viết ra những tư tưởng mà tâm trí đang suy tưởng, bạn phải học cách tư duy ở cấp độ hai – tức là, làm sao tư duy về tư duy của mình trong khi bạn đang tư duy từ bên ngoài tư duy ấy.”

Để phân tích rõ hơn ý này, tác giả cho rằng tư duy được hình thành nên bởi 8 yếu tố cốt lõi. Và để có thể tách mình ra khỏi tư duy của chính mình, ta cần học cách phân tích những thành tố tư duy này. Ta biết rằng bất cứ khi nào có ai đó lập luận về bất cứ vấn đề gì, những thành tố này đã nằm sẵn trong tư duy của họ.

Cách vận dụng các thành tố tư duy này được nói cụ thể hơn ở phần 03 phía dưới đây.

3.3. Mối quan hệ giữa viết, học và hoạt động trí tuệ

Viết là một hoạt động trí tuệ. Và hoạt động trí tuệ thì đòi hỏi sự bền bỉ sẵn sàng vượt khó. Song, quan trọng hơn thế, viết tốt đòi hỏi phải hiểu bản chất mối liên hệ giữa “hoạt động trí tuệ” và “viết lách”.

Viết một đoạn văn cũng giống như xây một ngôi nhà, đòi hỏi cả việc thiết kế, xây dựng và cả nguyên vật liệu. Trong trường hợp này, nội dung có thể được xem là nguyên vật liệu; còn công đoạn thiết kế xây dựng chính là hoạt động trí tuệ.

Chúng ta được yêu cầu phải viết về một điều gì đó nhưng chúng ta lại không hề được dạy về hoạt động trí tuệ trong khi viết (hay là học về thiết kế và xây dựng).

Sử dụng hoạt động trí tuệ trong khi viết có nghĩa là suy nghĩ về việc viết và điều chỉnh quá trình viết để đạt được mục đích cụ thể.

“Khi có thể xét đi xét lại một cách hiệu quả giữa những gì đang viết và những gì muốn bài viết đạt được, ta sẽ nối kết những gì ta tư duy với những gì ta viết, và ngược lại. Chúng ta sẽ thay đổi việc viết khi, nhờ tư duy của mình, ta nhận ra rằng ta cần phải cải thiện và vì sao cần phải cải thiện.”

Việc phát triển năng lực viết, cũng như tất cả năng lực trí tuệ khác, chỉ có thể đạt được khi ta có lý thuyết tốt và luyện tập thường xuyên. Khi hiểu mối quan hệ giữa học và viết, cũng như đều đặn luyện viết bằng cách sử dụng công cụ tư duy phản biện (hoạt động trí tuệ) trong khi viết, người học có thể lĩnh hội nội dung ở tầng sâu hơn, và dần dà sẽ cải thiện được năng lực truyền đạt những ý tưởng quan trọng.

Việc sử dụng hoạt động trí tuệ trong khi viết được đề cập cụ thể hơn ở phần 03 phía dưới đây.

3. Thực hành tư duy phản biện trong viết lách

3.1. Viết để học cách học

Để học cách học qua việc viết, ta cần phải học cách Diễn đạt lại.

Trong quyển sách “Cẩm nang tư duy viết”, tác giả cho rằng: Để diễn đạt lại có hiệu quả một câu văn hoặc một đoạn văn học thuật, người viết phải suy ngẫm và đánh giá đúng tư tưởng học thuật ẩn đằng sau câu văn hoặc đoạn văn đó. Thiếu sự đánh giá và hiểu biết sâu sắc về tư tưởng được thể hiện trong đoạn văn gốc, ta sẽ không thể chuyển tải được đầy đủ khái niệm đó bằng những từ ngữ khác.

Đồng thời, chúng ta nhập tâm các ý tưởng vào tư duy của mình bằng cách “tư duy lại chúng trong tư duy của mình.” Một trong những cách hay nhất để làm việc này là trình bày hiểu biết của mình về một ý, một câu hoặc một đoạn văn bằng ngôn từ của chính mình.

Việc diễn đạt lại là tập nắm bắt những tư duy đang kéo căng đầu óc chúng ta, những tư duy sẽ đưa ta đi đến những tầng hiểu biết sâu hơn. Đây cũng chính là bước biến “ý tưởng của người khác” thành một phần trong hệ tư duy cá nhân của chính mình, để từ đó có thể đem ra vận dụng vào đời sống.

Điều này có thể được hiểu rằng:

• Khi diễn đạt lại, ta đã nắm được ý tưởng của tác giả (thông hiểu những văn bản quan trọng)
• Suy ngẫm và đánh giá đúng tư tưởng học thuật ẩn sâu đoạn văn đó (thâm nhập những quan điểm trái chiều)
• Ta tư duy lại chúng trong tư duy của mình (nhập tâm được những ý tưởng đã học)
• Biến “ý tưởng của người khác” thành một phần trong hệ tư duy của mình (áp dụng những ý tưởng đó vào cuộc sống của mình)

3.2. Viết để hiểu mình

Để hiểu mình qua việc viết, ta cần phải liên tục đặt ra những câu hỏi Phản tư trong khi viết.

Theo tác giả trong quyển sách “Cẩm nang tư duy viết”, mỗi khi tư duy, ta đều tư duy vì một mục đích ở bên trong một góc nhìn cụ thể dựa trên những giả định vốn sẽ dẫn tới những hàm ý và hệ quả khác nhau. Chúng ta sử dụng các khái niệm, ý niệm, lý thuyết để diễn giải dữ kiện, sự kiện thực tế và các trải nghiệm để trả lời các câu hỏi, giải quyết các khó khăn và xử lý các vấn đề. Dưới đây là hình ảnh mô tả 08 thành tố của tư duy được nói đến ở phía trên.

Theo đó, khi nắm được tám thành tố lập luận cơ bản này, ta sẽ có trong tay những công cụ trí tuệ mạnh mẽ cho phép ta tư duy ở cấp cao hơn.

Dưới đây là một số câu hỏi mà chúng ta có thể áp dụng (sử dụng 08 thành tố tư duy phía trên) để hiểu rõ hơn về cách tư duy của chính mình trong quá trình viết.

1. Tại sao tôi lại viết cái này? Mục đích của tôi là gì?
2. Tôi muốn độc giả khi đọc xong sẽ mang theo điều gì?
3. Có phần nào mà tôi đã viết xong nhưng không hiểu rõ không? Có thể tôi đang lặp lại những gì người khác nói mà chưa suy nghĩ thật thấu đáo nghĩa của nó.
4. Nếu có điều gì tôi viết chưa được rõ nghĩa, tôi có thể làm cho nó rõ ràng hoặc chính xác hơn không?
5. Tôi có hiểu ý nghĩa của những từ khóa mà tôi dùng không? Hay tôi cần tra từ điển những từ này?
6. Tôi có sử dụng từ nào theo cách đặc biệt hoặc bất thường không? Tôi đã giải thích ý nghĩa đặc biệt đó với người đọc chưa?
7. Tôi có chắc rằng những gì tôi nói ra là chính xác không? Tôi có cần củng cố bất kỳ điều gì không?
8. Tôi đã nói rõ điểm chính của mình chưa và tại sao tôi lại cho là nó quan trọng?
9. Tôi có biết đoạn văn của mình trả lời cho câu hỏi gì không?
10. Tôi có cần dành thêm thời gian tìm hiểu về chủ đề hay vấn đề này không? Tôi có cần thêm thông tin không?

3.3. Viết để đạt được mục đích (như một hoạt động trí tuệ)

Để đạt được mục đích thông qua việc viết, ta cần phải nhận ra mục đích và liên tục điều chỉnh cách viết để hướng tới mục đích của mình.

Đầu tiên, ta có thể tìm ra mục đích khi viết của mình bằng cách trả lời hai câu hỏi: “Tôi có chủ đề hoặc ý tưởng đáng để viết không?” và “Tôi có điều gì đó quan trọng để nói ra không?”.

Để điều chỉnh cách viết ở cấp độ đoạn văn, ta cần liên tục đi ra và nhìn lại dưới góc nhìn phản tư để xem luận điểm của mình đã chặt chẽ hay chưa. Các câu hỏi cần hỏi bao gồm:

1. Tôi đã phát biểu luận điểm chính của mình một cách rõ ràng chưa?
2. Tôi đã giải thích luận điểm chính của mình một cách đầy đủ chưa?
3. Tôi đã cung cấp cho độc giả của mình những ví dụ từ kinh nghiệm của bản thân để giúp họ kết nối các ý niệm quan trọng với kinh nghiệm của họ chưa?
4. Tôi đã đưa vào bài viết những hình ảnh ẩn dụ hoặc so sánh giúp minh họa cho độc giả thấy rõ điều mà tôi đang trình bày chưa?

Để điều chỉnh cách viết ở cấp độ bài viết, ta đặt câu hỏi về việc các câu trong bài đã thể hiện kết nối với nhau hay chưa?

• Câu này liên kết với các câu khác trong đoạn văn thế nào?
• Câu này liên kết với ý tưởng tổ chức của toàn bài ra sao?

Và đó chính là toàn bộ những gì mình muốn chia sẻ trong bài viết này.

Mình hy vọng rằng bài viết đã giúp ích theo bạn theo một cách nào đó.

Kết bài, mình muốn gửi đến bạn một câu quotes dùng để tổng kết bài viết này: “Tư duy làm nảy sinh tư duy. Khi bạn viết ra giấy một tư tưởng, tư tưởng khác sẽ theo đó tuôn ra, và rồi cả những tư tưởng khác nữa, cho đến khi bạn viết đẩy trang… Hãy học cách tư duy, và bạn sẽ học được cách viết; bạn càng tư duy nhiều bao nhiêu, bạn càng thể hiện các ý tưởng của mình tốt bấy nhiêu.” – G. A. Sala

Cảm ơn bạn đã đến và đọc bài viết này.

Mình hy vọng có thể gặp lại bạn trong những bài viết sắp tới. See ya !!!